اخلاص چیست؟
یکی از مواردی که که از طرف بزرگان بسیار سفارش شده اخلاص است. اِخلاص انجام دادن عمل تنها برای خدا و پاک کردن نیّت از غیر خدا است.
اخلاص در لغت به معنای پاک شدن و بدون آمیختگی است، مقصود آن درفرهنگ اسلامی پاک کردن نیت غیر از خدا و انجام دادن عمل فقط برای خدا به انگیزه تقرب به اوست.
امام علی (ع) میفرمایند : خوشا به حال آنکه عمل و علمش، دوستی و دشمنی‌اش، انجام دادن و رها کردنش، سخن و سکوتش و کردار و گفتارش را برای خدا خالص گرداند.(1)
خود کلمه اخلاص در قرآن به کار نرفته است اما مشتقات خلوص 31 بار در قرآن آمده که بیشتر آن ها مربوط به اخلاص است، مانند مخلصین که 12 بار به آن اشاره شده است.
« فَادْعُوا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدِّينَ وَ لَو كَرِهَ الكافِرُونَ »؛ خداوند [يگانه] را بخوانيد و دين خود را براى او خالص كنيد، هرچند كافران ناخشنود باشند (2)
« وَ ما تُجْزَونَ اِلاّ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * اِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصينَ »؛ شما جز به آنچه انجام مى داديد جزا داده نمى شويد، مگر بندگان مخلص خدا [كه رابطه اى ميان اعمال و جزاى آنها نيست، و بر سرسفره نعمت الهى بى حساب پاداش مى گيرند](3)
« وَ لاَُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَعينَ * اِلاّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصينَ »؛ من [شیطان] همه آنها را گمراه خواهم ساخت مگر بندگان مخلصت را (4)
آیه های بالا اهمیت والای اخلاص را در انسان نشان میدهد و قرآن راه رهایی از چنگال ابلیس را، خالص بودن برای خدا (مخلص شدن) معرفی کرده است.
اهمیت اخلاص
با آب شیرین میشود کشت کرد؛ اما با آب شور نمیشود. آب شور، بعضی از درختان را می خُشکاند. کار هایی که انسان انجام میدهد، همچون درختی است که میکارد و با نیت هایش آن را آب میدهد. تا زمانی که نیت ها خالص است، این درخت ها خرم و باشکوه اند؛ اما وقتی که نیت های دیگری پا در میان مینهند مثل این است که آب شوری با آب شیرین مخلوط شده باشد. طبیعی است که در چنین صورتی پژمردگی و خشکی درخت اجتناب ناپذیر است. (5)
مخلص کیست؟
مخلَصین کسانی هستند که خداوند تعالی، آنان را برای خود خالص کرده است: « الّا عِبادَ اللَّهِ المُخلَصین ».
در شماری از آیات، از انسان‌هایی با عنوان مخلَصین یاد شده؛ یعنی انسان‌هایی که خداوند آنها را پاک و خالص کرده است: « انّا اخلَصنهُم بِخالِصَةٍ ذِکرَی الدّار »؛ آنان را خصلت پاكدلى بخشيديم تا ياد قيامت كنند. (6)
درباره هدف از برگزیدن مخلَصین باید گفت: لازم است خداوند همواره در میان انسان‌ها، افرادی را برانگیزاند که اخلاص کامل داشته و دارای نفوس پاک، قلوب طاهر و فطرت مستقیم توحیدی باشند تا توحید در جامعه بشری را حفظ کنند.
همانطور که در بالا گفته شد، از جمله شؤون مخلَصین آن است که نوعی علم و یقین دارند، غیر از علومی که نزد انسان‌های معمولی است، و خداوند به وسیله آن علم، هرگونه بدی و زشتی را از آنان دور می‌کند؛ از این رو آنها مرتکب هیچ معصیتی نشده و حتّی قصد هیچ گناهی نیز نمی‌کنند و این همان عصمت الهی است؛ در نتیجه ابلیس، که گناهان را برای انسان‌ها زینت میدهد تا آنها را گمراه سازد؛ با توجه به اینکه قلوب مخلَصین به‌طور کامل برای خدا خالص شده ابلیس نمی‌تواند آنها را گمراه کند چنان که خداوند، حضرت یوسف علیه‌السلام را از آلوده شدن به گناه و قصد آن حفظ کرد.
چگونه مخلص شویم؟
برای رسیدن به اخلاص، باید در بینش و اعتقاد و باورهای دینی دقت کرد. نوع بینش در نیّت انسان مؤثّر است. اگر باور داشته باشیم که انسان، برترین مخلوقات و جانشین خدا در زمین و عصاره هستی و هدف آفرینش است، طرف حساب ما در اعمالمان خداست، اوست که پاداش میدهد و حتّی کارهای جزئی را در صورت نیّت پاک، اجری بزرگ میدهد، هیچ کار کوچک و بزرگی در حساب خدا گم نمیشود و انسان در دنیا و آخرت، نتیجه اعمال خود را میبیند، خداوند، کارهای فاسد و عیوب ما را می‌پوشاند و خوبی‌های ما را آشکار می‌سازد آن زمان، ارزش و قیمت انسان، «بهشت» است و انسان غیر از بهشت، خود را به هر که بفروشد، ضرر کرده است، و بد تجارتی است که انسان، «دنیا» را بهای خود قرار دهد.(7)
اگر یقین داشته باشیم که در محضر خدائیم و او همه کارهای ما را میبیند و از نیّت‌های قلبی ما آگاه است و هر گونه عزّت و ذلّت به دست اوست، و رضای او در مقابل دنیای زودگذر، ارزش بیشتری دارد، بیشتر و سریع‌تر به اخلاص می‌رسیم و دیگر از دیگران، توقّع تعریف و ستایش و چشمداشت تقدیر و تشکّر نداریم.
آن گونه که خانواده امیرالمؤمنین، به خاطر خدا سه روز، افطار خود را به یتیم و اسیر و مسکین بخشیدند، بی آنکه امید سپاس و توقّع تشکّر داشته باشند،( سوره انسان، آیه 9) خداوند هم به پاس انفاق و اطعام مخلصانه آنان، سوره «هل اتی …» را نازل کرد و از آن اهل بیت، تجلیل نمود.
- انسان مخلص، در راه انجام وظیفه، با تعریف یا انتقاد مردم، کند یا تند نمیشود.
- بی توجهی مردم، او را دلسرد و پشیمان از کار نیک نمی‌سازد.
- به خاطر نظر این و آن، برنامه‌هایش را متفاوت نمی‌سازد.
- مال و مقام، مانع او از اجرای فرمان خدا نمیشود، ظاهر و باطنش یکی است.
- در راه خدا و دین، ملامت‌ها و بی‌مهری‌ها را تحمّل می‌کند.
- از تعصّب و خودخواهی به دور است،
- به کارهای اشتباه، اصرار نمی‌کند و ادامه نمی‌دهد.
- مطیع «تکلیف» است، نه مجری دلخواه خود یا پسند مردم!
دستور العمل اهل بیت (ع) برای رسیدن به اخلاص
قطع امید از غیر خدا
امام باقر ـ علیه‌السلام ـ در این باره میفرماید:
« بنده، پرستشگر واقعی خدا نمیشود، مگر آنکه از همه مخلوقات بریده و به او بپیوندد، آن گاه خداوند میفرماید: این عمل خالص برای من است و به کرمش آن را می‌پذیرد » (8)
افزودن بر علم و یقین
امام علی (ع) در این باره میفرماید: « ثمره العلم إخلاص العمل »؛ اخلاص عمل، ثمره و میوه علم است. (9)
یعنی هر چه آگاهی انسان از حقایق هستی بیشتر شود و به عظمت خالق و ناچیزی خود علم پیدا کند، اخلاص او بیشتر میشود.
و نیز میفرماید: « اخلاص العمل من قوّه الیقین… »؛ اخلاص عمل از قوت یقین است (10)
کم کردن آرزوها
امیر مؤمنان در این زمینه فرمود :« قلِّل الامال تخلص لک الأعمال »؛ آرزوها را کم کن، تا اعمالت خالص گردد. (11)
پرهیز از گناه و هوای نفس
پیامبر اکرم (ص) فرموده است :« تمام الاخلاص اجتناب المحارم »؛ دوری کردن از کارهای حرام کمال اخلاص است. (12)
جمع بندی
تنها راه رسیدن به کمال و قرب الهی خالص کردن خود برای حضرت حق تعالی است، زمانی میتوانیم خود را نزدیک او حس کنیم که تمام اعمالمان را فقط و فقط برای او انجام دهیم؛ همچنین راه رهایی از هوای نفس و وسوسه های شیطانی مخلص شدن است، باید به قدری این رابطه را قوی کنیم که پایمان در عرصه زندگی لغزش کمتری داشته باشد.
انشالله خداوند عاقبت همه مان را ختم بخیر کند. « إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدي »
1.بحار الأنوار، جلد ۷۷، صفحه ۲۸۹
2.غافر آیه 14
3. صافات آیه 39 و 40
4.حجر آیه 39 و 40
5.تمثیلات – اخلاقی تربیتی؛ آیت الله حائری شیرازی
6.ص آیه 46.7
7.نهج‌البلاغه، خطبه 32
8. مستدرک الوسائل، ج 1، صفحه 101، آل البیت
9.شرح غررالحکم، ج 3، صفحه 332
10.همان، ج 1، صفحه 343
11. شرح غررالحکم، ج 4، صفحه 511